Қалай философтану керек?

Қалай философтану керек?

Кейбір адамдар философтан бас тартады. Білім салалары ішінен философты өмірден ең алыс, сондықтанкүнделікті өмірге қатысы жоқ дейді. Бірақ олай емес. Философия практикалық өмірде маңызы зор, және де өте мағыналы.

Қаншалықты адамдар оны түсінбесе де қандайбір мөлшерде философтанады. Кей адамдар өткендегі әрекеттерді келешекте міндетті түрде қажет дейдй. Бұл да бір философтану. Кей адамдар мөлшерлеп құдайды эксистенция,өзгеше айтқанда бар дегенге сенеді. Ал кейбір адамдар құдай жоқ болса да сендіреді дейді. Бұл екеуі де философия сұрақтары.

Бір бөлшек адамдар рухты өлмейді дегенге сенеді. Енді бір бөлшек адамдар адамды тек қана материттік немесе материалдық дене дейді. Кей адамдар неге сенеді дегенде қандайбір нәрсе адамға еш қатыссыз моралдық тұрғыда дұрыс немесе теріс дейді. Соларға қарсы адамдар дұрыс немесе теріс деген сол бір субъектнің көзқарасна байланысты дейді. Дүние әлемін де нағыз деп адамдар айтқанда кейбір адамдар «Адам әлемді бақыламаса да әлем эксистенция ма» деп сұрайды. Мұның барлығы да философия сұрақтары.

Қаншалықты ешкім де жоғарыдағы сұрақтарды сұрайтын болса дағы соның барлығына жауап алуға тырыспайды. Тек мамандық деңгейде филосософтанатын адамдар ғана жауаптың соңынан өмірбойы ізденеді. Әрине күнделікті өмірде адамдар философтанады. Философтануға да тиіс. Себебі адамдарға философия адамдардың өміріне әсер етеді. Мысалы үшін адам субъектив ақылына еріп жақсы жаман моралдық қате, мысалы үшін ұрлық істеу немесе адам өлтіруді қабылдайды.

Кей адам «Барлық адам салыстырмалы ғой»деуі мүмкін. Салыстырмалы бірдей емес дегеніміз ең үлкен қате. Арықарай объективтік қателерге байланысты адам өлтірген адамды теріс дегенді не деп түсіндіреді? Моралдық және политикалық /саясаттың/ даулардың да философиялық аспектлері бар. Аборт, жануарды қорғау, соғысқа дайындалу, сөз айтуды рұқсаттау деген сияқты барлығы философия сұрақтарымен қабаттасады.

Бұл жерде айтылып жатқан сұрақтарды ешқашан сұрамаған,және де олар туралы сұрайтын аспап жетіспеген адамдар шындық туралы, өзгеше айтқанда қаншалықты шынайы дегенді білгісі келсе теріс жағында тұрғанын сезінер ме екен.

Бала білгісі келгендіктен ғана әке шешесінен «неге»деп сұрайды.Бірақ бұл сұрақ ата анасын ауыр жағдайға түсреді. Ендеше философия сұрақтары дәл сонымен бірдей ауыр жағдайға түсретін сұрақтар. Сұрақтар өздері қарапайым,бірақ жауабы сондай жеңіл желпі мәселе емес.

Философия сұрақтарын адамдар күнделікті өмірде сұрамайды. Себебі солардың барлығын олар «әрине солай ғой» дейді.

Философиямен ойлану қалайда селт еткізеді,бірақ адастыру мүмкіндігі бар. Философиямен ойлау деген құлағанда тосып алатын тор жоқпен бірдей.Адамның нақты деп сеніп жүрген нәрселері кенеттен сенімсіз болып,мүмкін адам өзі шатқалдың шетінде тұрғанын сезеді. Терең шатқалға қарап бас айналатыны сияқты философия сұрақтары бас айналдырады.

Сондықтан көптеген адамдар философия сұрақтарынан бас тартады.Оны да түсіну қажет. Адамдардың көбі қайда кепілді сезім пайда болады сонда қалады. Бірақ риск немесе қорқынышқа кезігуі пайдасын береді. Терең және кең мағыналы негіз болған сұрақтарды сұрауы пайдасын береді. Неге шегіне дейін қорқынышсыз жүрген.

Физик Эйнштейн, философ Давид Хюме туралы «Осы философ қана мені өзгелердің рас дегенін  сұрайтын етті»  деген екен.Тек қана сайенстистер философ сұрақтарынан пайда таппаған және кейбір моралдық және политикалық дамыстар да белгілі адамдардың сұрақтарымен жүрілген.

Ол адамдар өзгелердің «рас қой» дегенін жерге ұрған. Қолынан келмейтін адамдар қолынан келетіндердің құлы болады,немесе әйелдер тек қана ас үйдің адамдары деген белгілі істерді кей адамдар елемей күрескен.

Осындай моралдық және политиканың дамыстары белгілі бір адамдарды өзгелердің әрине дегендеріне сұрақ қойып ілгері бір аттап қайта бір бақылауды қарқындаған. Осындай адамдар ғана әлемге дамыс әкелген. Философтар қашаннан бастап өмірден бір артқа қарай кейіндеп тоқтап сұрап және бақылап бастаған?

 

Философия алғаш қашан басталды

Осыдан 2500дей жыл бұрын Индия, Қытайда, Гректе табиғат, ғарыш, өмір мен адам туралы ойлап сол арқылы білмекші болған талпыныстар жасалғаны туралы философия кітіптарына жазған екен.Индия мен Қытай елінде ойланушыларды пір тұтып, тіпті ақырында шіркеулір орнатқан догма пайда болған.

Осылай сөгіс айтып тексеретін жұмыстайтын философия тоқтап үгіттеп білерменситін адамдар көбейген.Сондықтан буддизм ,конфуз деген ілімдер қалып, Азияда философия қарқынды басталса да тез сөнген екен. Гректің ойлаушылары соншалықты тез түсіп берген жоқ,одан әрмен тереңдетіп сұрап білімге жақындап бүгінгі сайенстің саласы даму бастамасын қойған. Сократес деген сияқты философтар жігерлік танытып еңбектеніп,осы кездегі философияның барлық мамандық негізін қалаған екен.

Философияның алғашқы кезеңі соншама оңай болған жоқ. Сократес у ішуге жазаланып, Плато академиясын орнатса дағы үнемі қарсылас астында философтанған. Аристотел өзінің философия мектебі «Лицей» орнатса дағы ақырында жек көрінішті болып Афин қаласынан қуылған.Бұның барлығы ненің кепілі дегенде білімді адам онша тез шындықты қолынан тастамайтынының кепілі. Осылайша философия Гректе пайда болып, Ромда дамып арықарай Франция, Англия және Германияда жоғарғы деңгейде дамып шыңына дейін жеткен. Әлемнің білім, физика,химия ,биология,психология деген сияқты көптеген салалар пайда болып адамзат демократия,үкімет,ағарту және білімнің арқасында көздері ашылған.

Қаншалықты азғана мемлекет осы мүмкіндікті иеленген болса дағы Грек, Латин, Англия, Германия және де Франция тілдерімен жалғасып әлемнің таңдаулы философтарымен танысу мүмкіндікте болған екен.

«Егер де адам философиямен ойлап бастады десе күнделікті өмірден артқа қарай тұрып, белгілі нәрселерге күманданып жоғарыдан барлығын қарап бақылауды айтады.»

Моңғолда әлемнің таңдаулы философтарының туындылырымен тікелей танысу мүмкіндіктері шықпады. Англия, Франция және Германия сияқты философтардың туған жерлерінде философия мамандығымен адамдар оқымады,және философия деңгейіндегі адамдар да дайындалмады. Тек бүгіндер ғана осы мүмкіндік орындалатын уақыт келді.

 

Философия мен дін

Философияның көптеген сұрақтарын діндарлар сұрайды.

Дінде де универзтің бастамасы және бастаушы және де неге заттар міндетті түрде болады,ендеше неге ештеңе емес деген жоқ деген сұрақтарға жауап беруге талпынады. Кейбір діндер құдай универзді пайда болдырған деп айтады. Кейбір Моңғолдың дін адамдарының аударған кітаптарында да әлемнің иесі туралы жазып, тіпті соңында әлемге ие пайда болдыратын жағдайлар да бақыланады. Көптеген діндер «рух» деген сөз керектенеді. Олар рух барлық адамда болады деп айтады. Бірден сұрақтар кейде қабаттасатындықтан кейбір философтар теолог болып жұмыстаған. Қаншалықты философия мен діннің сұрақтары қабаттасса дағы көптеген өзгешелеіктер бар. Ол өзгешеліктер не? Бір үлкен өзгешелік ол «сана» деген ілімге беретін мағына.

«Сана» деген шектеулі.Философияның көптеген сұрақтары саснамен шешілмейді. Философия адамды қалай жігерлендіреді дегенде «шыдамың жеткенге дейін саналы бол»дейді. Дін қаншалықты адамның санасы туралы айтатын болса дағы,олар өзге жолмен шындыққа жақындайды. Мысалы үшін дұға оқып, қолына ташмиық айналдырып, құранды қатты оқып жаттап,библи оқып,адамдарды бір дауыспен ән айттыру дегнен сияқтыларға мән береді. Кейбір діндегілер санадан бас тартады. Философтар қандайбір шындық және олардың кепілдігін тексеретінімен ерекшеленеді. Философтар өздерінің кепілдігін рационалмен дұрысқа шығарады. Осылайша өте жақсы дұрысқа шығарғаны арқылы нағыз шындықты дұрысқа шығарады.

 

Философиямен ойлану

Философтар ойлану міндетті және ойлану түрімен жұмыстайды. Олардың ойлану түрі соншама ерекше немесе бөлек ойлану емес. Сау саналы адамның күнделікті ойлайтын ойымен бірдей. Неге машина тамбай қалды,бұл адам рас айтты ма,бір жерден бір жерге қалай тез жету керек деген сияқтылармен адам ойлайды. Әрине күнделікті сұрақтарға жауап беруге міндетті түрде сана қажет емес. Бірақ сана күнделікті сұрақтардың кейбірін анықтап шыдайды.

Адамдар ақырғы жауапты тауып шыдамады деген кезде философтар жауапты жеткіліксіз дейді. Сондықтан философтардың ойы ешқандай шешімсіз кезде пайдалы. Не үшін философиямен ойлау қажет дегеннің себебі осы мысалмен жауабын әзірше ғана қабыл алып тұрғанымен ашық тастағаны арқылы көрінеді.

«Сана ұйықтаған кезде қорқыныш туады» деген сурет адамдарды қорқынышына, күнәсіна, және де қараңғы сезіміне қарсы көзін ашуға ескертеді.

 

Философия және сайенс

Философияның кейбір сұрақтарына сайентистлер жауап бере алатын деңгейге дейін сұрайды. Мысалы үшін «Не үшін міндетті түрде «не» болуға тиіс?», «Қайдан мен виртуел шындыққа емеспін дегенді біле аламын?» «Моралдық дұрыс және теріс деп нені айтады?», «Адамдар расымен қалағанымен бостандыққа бола ала ма?» Сайентистер жоғарыдағы сұрақтарға жауап бермейді. Себебі оларға алдынала жоспар  қажет.

Мысалы үшін төмендегі сұрақ. «Адам өзін иллуз әлем ішінде құрылған ба жоқ па дегенді қалай білу қажет?» Холливудтың  «Матрикс» атты фильмін көргенде төмендегі сұрақтарды сұрайды.Ол фильмде адамдарды шынайы емес әлемде өмір сүріп жатыр деп елестетеді. Онда адамдар туғанда ақ разеткаға жалғанып туған. Неге дегенде адамның нервология системасын жалғанмен пайда болдырып бірақ ар жағында адамды компьютер системасына қосып көрсетеді.

Эмпириялық сайенс адамның тек бес сезім мүшелерімен ақ реалитимен қосылған және одан басқамен көру көзқарастардың танымынан бас тартады. Сондықтан олар адамдарды шын мәнінде иллузде өмір сүретін жәбірленуші ме дегенді анықтап шыдамайды. Келесі мысалдың сұрағы «Неге міндетті түрде бір «не» болуға тиіс?» Сайентистер универздің бастамасы «алғашқы жарылыс»деген тұжырымдамамен постулациялайды және сол жарылыс бүгіннен шамамен 13миллиард жыл бұрын кездескен. Бұл алғашқы кездесу тек қана «материяны» және «энергияны»жаратқан жоқ,және «уақыт» пен «мекен» екеуін ғана жаратқан. Оның зерттеуі адамдарда не міндетті түрде болады,не болмайды емес деген сұрақтарға жауап бермейді.

Ол қандай сұрақтарға жауап береді дегенде неге бұл алғашқы жарылыс кездесті, және бұл жарылыс кездеспеу мүмкіндігі бар ма деген сұрақтарға жауап береді. Біріақ жауабы бүгінге дейін шыққан жоқ. Сайентистлер «тұжырымдама» мен «мағына» екеуін алдымен анықтамағандықтан жоғарғы сұрақтарға жауап бере алған жоқ. Сондықтан білім өндіргенде тұжырымдама мен мағына қажет. Егер адамдардың тілегі еркін бе емес пе дегені туралы сұрайтын болса алдымен еркіндіктегі тілек деген қандай мағына береді дегенді анықтағаннан тыс,және осы тұжырымдаманың мазмұнын міндетті түрде анықтау қажет. Сайенстің дәлелдерімен осы сұраққа жауап бере алды дегенде «еркін» деген қандай мағына береді дегенді білмейтін болса жауап беру мүмкін емес. Тұжырымдама мен мағына екеуі де философияның негізгі тапсырмалары.

Қаншалықты философтар сұраққа жауап беру үшін сананы керектенетін болса дағы сұраққа қалай жақындауы амалдары әр түрлі. Мысалы сұрақтың дұрыс жауабын тауып шыдамады дегенде кейбір сжауаптарды теріс деп шыдайды және терістің мүмкінін анықтайды. Одан басқа жолмен де жауабын іздейді. Радикалмен философтар не деп айтады дегенде сұрақ теріс қойылған дейді.

Мысалы үшін «Неге не бар,ендеше ештеңе емес жоқ?» деген сұраққа төмендегі сияқты жауап береді. Қаншалықты осы сұраққа тура жауап беруге тырысу мүмкіндігі бар болса дағы, сұрақ ар жағында қандайбір себепсіз. Егер адам «ештеңе емес» десе онда ештеңе жоқ. Бір бөлмеде ештеңе жоқ десе онда расымен ештеңе жоқ. Ендеше ештеңе еме, немесе құр туралы айтатын болса онда уақыт та жоқ, және мекен де жоқ. Бірақ ештеңе жоқ құр туралы сұрайтын қандай себеп бар? Оны елестету де қандайбір себепсіз болғандықтан оны сұрауға да тиіс емес.

 

Ойлау қабылеті

Философиямен ойлау қалай пайдалы туралы көп мысалдың бірі тәжірибемен философтану ол адамды ойлау қабылетті және дайындықта болғызады.Шындық туралы ойлағанға көмектеседі. Философия ойын өзге салаларға пайдалану мүмкіндігі бар және ешқашан ескірмейді, өзгеше айтқанда артта қалмайды.Логикалық қателерді тапқанға немесе аргументтерді анық білдіруге философия қажет.

Бүгіндері дамысты елдердің көптеген компаниялары философия маманының жастарын еңбекке шақырып бірігіп жұмыстайды. Философияның дайындығы,логикалық және критикалық ойлар тәжірибеге үнемі керектеніледі. Мысалы үшін адамдарды саясаттағылардың қулығы мен пысықтығына сендірмейді,аурухананың атын ұстанған шіркеу сияқтылардың өтірік емдеушілерінен қорғайды, саудагерлерден сақтандырады, шамандардан және бақсы балгерлерден және де ми айналдырып алдамақшы болған адамдардан алыс болуға пайдасын тигізеді.

Адамдар жеке қорытынды шығаруға,және де мүмкінге сенуге философиялық және критикалық ойлар жібермейді. Мектеп жасындағыларға,және жастарға философиялық ой интелгенциялы болғызудан тыс және де эмоцияналдық социалдық интелгенциялы болғызады. Кім жастайынан философиямен кездеседі, сол адам өмірбойы содан нәр алады. Бағытын табатын Философияны біліп және керектеніп шыдаса адамдар арықарай философия салаларымен танысып оларды түсінеді.

Таңдаулы философтардың туындыларын оқып бастау деген оқып үйренудің бір кепілі. Себебі философия тілі ой тілі болғандықтан газеттің үйренген тілінен өтемөте бөлек.Айланып келгенде философия адамдарды «өзі ойланы» үйренуге көмектеседі. Философтар не айтқанын оқып,оны қайталауда емес дәл олардың ойымен ойлап сараптап үйрену қажет. Сократес у ішіп өлетін жаза алғаннан кейін «Тексермеген өмірмен өмір сүрмеу керек» дегенінің арғы себебі не дегенде философтанбастан өмір сүру өмір емес деген екен.

Қандайбір қоғамда философия жоқ десе сол қоғамды сау қоғам деп айту қиын. Егер қоғамның маңызды тақырыптары туралы критикалық оймен ойлау мүмкін емес десе ондай қоғам тоқтап қалған,ұсталған сипатта болады.

«Егер адам философиямен ойлай бастаса көпшіліктің ағымына қарсы адымдаумен бірдей. Осылай жасаса әрине деген немесе нақты деген ұғымдарын сұрап тексеріп кейбірінен мүмкінмен бас тартады.