Философияны жан жақты қараймыз дейді

Философияны жан жақты қараймыз дейді

Моңғол адамның көптеген жүз жылдар бойы адасуының дәлелі философиясыз жүргенінің кемістігі болмақ. Бұл кемшілік кеше ғана біраз жастармен сөйлесіп отырғанда қайта қайта білініп тұрды. Американың  «The Philosophers» мазмұнды фильмді кеше кешке Бастама деген есімді клубтің жастарымен көріп содан кейін әңгіме жүргіздік. Мені шақырғандарына қатты разы болдым. Осы фильм туралы және әңгіме кезінде туған ойымды осы жерге жаздым. Бірақ көңіл күй  емес қой.

Жастардың шақыруы мен фиорсофия туралы сұраған сұрақтар шынымен де уақыты сәйкескен көптеген жүз жылдардан кейін Моңғол адам әрең дегенде философиямен танысып жатқанының бір мысалы болды. Философия деген осы әдемі мамандықты Ғылым Академиясынан тартып Моңғолдың Ұлттық Университетіне дейін және де саяси партиялардың өздерін философ дейтін адамдар барлығы былықтырып берді. Басқару академиясында да философ дейтін адамдар бар деген. Сондықтан осы мамандықты барлығымыз өз өзіміз өзімідің жазған және аударған кітаптарымызбен былықтырған қалпындамыз деп түсіну қажет.

Неге мен осы туралы жазып отырмын дегенде кеше кештегі фильмнен кейін әңгіме бітерден бұрын бір жігіт ертең біз тағы бір философи шақыратын болғанбыз. Жан жақты қарап көру деген таң қаларлық жағдай болып отыр деді. Неге?

Бұл жігіт философия деген мамандықты жан жақты қараймын дегені арқылы нені айтқысы келіп отыр? Қандайбір мамандықты маманды емес адам жан жағынан қараймын дейді. Маманды адам да маманын меңгермей маманынан қалып қояды. Одан кейін маманын түсіну үшін тырысатыны болмаса ешқандай бұрышынан қарамайды. Адам бір болса шыдайды бір болса шыдамайды.

Бұған қорытынды шығарсақ Моңғол адамдар маман деген нәрседен көп артта қалған екен. Бірнеше ай курске жүргенін маманды болып алдым деп  шатасады. Екі үш жыл Америкада болғанын білімді болып алдым деп адасады. Қайтер екенбіз?

Қандай бір маманды көп жағынан қараймыз деген ұғым жоқ болуы расымен өкінішті. Қандайбір мәселені жан жақты қарайтыны болмаса мамандыққа қайдан неше жағымен қарамақ? Физика мамандығын немесе заң мамандығын көп жағынан қарау деген жоқ. Тек қана бір болса шыдайды бір болса шыдамайды. Физикада Эйнштейнді ешуақытта көп жағынан қарамайды. Заң мамандығында Хэгэлдің заң туралы кітабын көп жағынан қарамайды. Түсініп қана оқу керек.

Әрине мамандық жойылып, дипломды оңай алып, ешқандай білімсіздікпен және де шетел тілінің алғашқы мағлұматынсыз профессор болатын мүмкіндіктегі Ұланбатыр қаласында нені де айтады кім кім де айтады қашан да айтады қайда да айтады бас аяқсыз өмір жалғасатындықтан. Оның дәлелі «The Philosophers» мазмұнды философия  студенттердің мұғалімдерімен қалай философтанып жатқаны туралы мамандық көптеген сөздер тұжырымдамалы фильмді аудармақшы болып былықтырып тіпті тілгілеп тастаған екен. Платон, Аристотел, Декарт, Ньютон, Виттгенштейн деген сияқты үлкен философтардың теорияларын фильм арқылы өте оп оңай жеңіл әдемілеп түсіндірген екен. Сонымен қатар Шекспир және Күнзнің бір екі ілімдеріне дейін қыстырған екен. Әрине осы әдемі ұғымдар туралы Моңғол көрермен аузында да мұрнында да қалмай жатқаны белгілі. Аудармақшы болып жерлеген екен.

Моңғол адамның өткенде де мүмкін Шыңғыстан басталған ба екен бүгінде жүріліп жатқан үлкен қателік Моңғол адамды философ болып халыққа таратпағаны ең үлкен қателік. Ешкім де философия кітабын жазып қалдырмады. Болмағанда Индия сияқты Буддалы,  Қытай сияқты Күнзлі, Тибет сияқты Далай ламалы болған жоқ. Моңғол адамға моңғол философиясы жетіспейді.

Физика математика саласында формула бар болғандықтан аздап адасады. Билогия саласын бәрібір аудармамен былықтырып мамандық емес болдырып адам маймылдан туған дегенде биологтар өздері де сенбейді. Формула жоқ салалар мысалы үшін заң мамандығынан тартып социология, саясат сияқты мамамндықтар дәл осы философия мамандығымен бірдей әттең өтірік аударылып қатеге толы жүреді де.

Адамзаттың жасаған негізгі заңына дейін шала шарпы аударған. Саясатты бірден өтірік аударғандықтан партияларда теория деген жоқ сананың төменгі деңгейінде болады ғой. Философияны бәрібір моңғол адам түсінетін ешқандай мүмкіндіксіз етіп жағдайсыз өтірік аударған. Қазір де жоғарғы оқу орындарында өтірік жалғасуда.

Қайтадан фильмге келсек осы фильм философтың үш маңызды ұғымы туралы әңгімелейді. Бірінші логика. Екінші этика. Үшінші эстетика. Осы үшеуін теңестіріп пайдаланып қолданып шыдауды сана біледі. Бірақ сана дегенді Ағылшынша  «reason»  Германша «vernunft»  Францша «rationale» ұғымды өте мөте жалған «себептің ұғымы» деп аударған екен. Қандай үлкен қасірет? Күлкілі де сияқты?

Философия мұғалімі студенттерімен өте еркін әңгімелесіп барлық сұрақтарға жауап беріп қарсыласқан студенттермен тек қана сұрақ жауаптармен ғана әңгімелеседі. Осы күні ең соңғы сабақ болғандықтан мұғалім студенттерге «ойлау экспериментін» жасатып баға қояды. Физик адам лабораторияда эксперимент жасау үшін аспап қолданады. Ендеше философ адамның эксперимент жасайтын орны ми ішіндегі ақыл ғой. Ақыл деген лабораторияның аспабы ол философтың терең ойы болады.

Бұл фильмнің ең алғашқы «ойлау эксперимент» інде логика туралы әңгімелесіп адам көңілкүйінен болып қате шығарып тұрғаны туралы көрсетеді. Логика қаншалықты қажет екенін көптеген мысалдармен студенттердің миына сіңгенше сипаттайды. Моңғол адамда логика жоқ болғандықтан ешқашан жөнді үкімет орната алмайды. Себебі барлық үкімет жұмысы логика арқылы жүрілуге тиіс. Әсіресе саясаткерлер логикалық ешқандай білімсіз болғандықтан Моңғол адам нағыз саясат деген ұғыммен бүгінге дейін танысып шыдамай келе жатыр.

Екінші ойлайтын экспериментте моралдық және адамгершілік туралы әңгімелеп адамды тек қана қандай маманды дегенімен емес сол адамның сезімінің көптеген сипаттарын бағалап шешім шығару қажет деген философияның этикалық үлкен мазмұнын қозғайды. Адам қандай маманды болуы маңызды емес ол адамның адамгершілігі маңызды дейді. Адамгершілік Моңғол адамдарды  Ұланбатыр қаласында өзара танымайтын болса да бауырмал ету қажет. Бірақ Ұланбатыр қаласы сол қалпымен адамгершіліксіз.

Ендеше соңғы үшінші эксперимент эстетика туралы және қандайбір нәрсенң әдемілігін пайдаланып көріп шешім шығару туралы тағы да философияның ерте кездегі ұғымын әңгімелейді. Әдемілік дегеніміз адамның қаншалықты еркіндігін көрсетеді. Әдемілік жоқ жерде өнер айту мүмкін емес. Себебі әдемілік еркіндікті талап етеді. Өнер дамымыған жерде еркіндік жоқ деген сөз. Әдемі сурет, классикалық әуен, поезия қатарлы өнер мен эстетиканың маңызды салалары Ұланбатыр қаласында дами алмай көпшілік қауымның несібесі болып шыдамады. Мамандықтың төменгі деңгейінде жасап жатқан нәрсесін өнер деп атайды.