Философия амалдарын Эйнштейн физикаға қолданған екен

Философия амалдарын Эйнштейн физикаға қолданған екен

Алғаш философ Плато білім деген не? Және шындық деген не? деген сұрақтарға жауап беру үшін жұмыстаумен философия эпистемиясы немесе білім туралы саланың негізін қалаған. Білім бірде жаңа екіде шындық үште деп сол адам онысына нақты сену туралы эпистэмотология саласында зерттейді.

Эпистеманы моңғол тілінде білімнің барлық саласы мамандық мағына беріп тану деп түсіріп философия саласының атын жамылды. Философия сұрақтарына жауап беруге қолданылатын философия амалдарын Плато ойлап тауып ол арықарай туынды болып шыдаған. Оның Таэтэтус кітабында білімді мысалы үшін шындық және нақты сенім деп формулалайды.

Философия шығымы немесе логика атты амал ішінде таңдаулы екі түрі бар.

Сол амалдарды қолданып физикаға жаңалық ашып адамзаттың білім қорына көптеген байлық әкелген адам ол сөзсіз Нобель сыйлығының иегері физик және соңында философ болған Алберт Эйнштейн. Эйнштейн қаншалықты философия ілімдері скептик, эмпиризм, сенсуел монизм және нео позитивизм сияқтылармен ойласа дағы өзін рационалист деп атаған. Сондықтан рационалистсінің тұрғысында атақты философ Карл Поппермен жаны бір. Эйнштейн үшін реал ғаламда қайшылық жоқ және казал натурдың заңның реттік принципіне бағынады.

Эйнштейн физика теорияларына жетуге тек қана логикалық жолмен емес және де көрген нәрселеріне сүйене отырып интуицпен жеткен екен. Көрген барлық нәрсесі адамның көзқарасы болады сондықтан жұлдыздарды адам барып көрмегендіктен адамдарда ғалам туралы көзқарас деген жоқ. Ендеше жұлдыздарды көріп тұрған адам қарашығымен ақ түсіндіреді. Сондықтан адамдарға ғалам туралы көзқарас  жайлы айтуға мүмкіндік бар деген философия ұғымы соңында физикаға кеңінен қолданылған. Оның бір мысалы философияның хипотезі деген тұжырымдама. Егер а рас болса б рас деген логика.

Эйнштейннің қолданған физика мамандығының тұжырымдамаларын осы жерде әдейі аудармай жаздық. Бұл әңгіме бірден философия әңгімесі болғандықтан тұжырымдаманы болысынша аудармай өзгеше айтқанда оның жанды дауысын қалтырмауға тырыстық.

«Специел реалитив теория» туралы Эйнштейннің ой моделі абсолют мекені мен абсолют уақытын адам көретін мүмкіндік жоқ. Қозғалыс ол абсолют емес реалитив өзгеше айтқанда өзге байланыстың жүйесі бар. Мысалы үшін инерциал жүйе ол тек бір ғана байланыс жүйесі. Жарық жылдамдығының өзі ақ бақылаушының қозғалсысының бағытына байланысты бөлек дегенмен Эйнштейннің физикалық инстинкті қайшыласқан. Эйнштейннің ойында енді бір шыққан қиындық ол бір уақытта екі дененің бөлек жерлерде кезігіп жатқан кездесулерін өлшейтін физика проблемасы шығып келген. Екі дене бір жерде бір қозғалыс жасайтын болса Эйнштейн тұрғысынан ойлағанда оңай мысалы үшін екі доп бір тақтайшада қатар түсуі ең қарапайым мысал. Ендеше екі дене бөлек жерлерде бола тұра қатар қозғалуды қалай өлшеу керек деген ой Эйнштейнді күмандатып онысын Эйнштейн мүмкіндік жоқ деп жоққа шығарған. Эйнштейннің айтуынша И деген инерциал жүйе ішінде қалыпты жылдамдықтағы және де түзу бағытпен жүрдек поезд жүреді деп елестетейік. Поезднің қатарларының ортаңғы арбасында бақылаушы тұрып алғашқы поезд бен соңғы поездге қатар жарық түсіреді. Жарық екі нүктеге екі жерге барғандықтан бақылаушы жарықтың жылдамдығы қалыпты екенін оңай өлшеу мүмкіндігі бар. Ендеше теміржол аялдамасы немесе И2 деген инэрциал системаға бөлек бір бақылаушы тұрады деп ойлайық. Темір жол аялдамасында тұрған бақылаушы дәл бірдей өлшем жүргізгені арқылы жарық поездің соңғы арбасына барғанда алдыңғы арбадағыдан болымсыз тез барғандығын көреді. Неге дегенде поезднің соңына жарық күтіп алып алдынан жүріп бара жатқандықтан. Ендеше алғашқы арбаға қарай жарық болымсыз кешігіп жетеді неге дегенде алғашқы арба жарықтан қашып бара жатқандықтан. Осыған қарағанда поезд ішінде поезд аялдамасы деген екі бөлек инерциал системнің екі бөлек бақылаушысы екі бөлек жауаптарды өлшейді екен.

Осылайша Эйнштейн асыра ойлағандықтан екі бөлек жерде бір уақытта деген ұғым реалитив деген алғашқы жолдарды шығарған. Сондықтан қандай денелер туралы қандай системде әңгімелеген соның барлығы өз өзінің ерекшелігі мен уақытты деген қорытындыға жеткен. Осыдан кейін жететін келесі қорытынды қайсы денені қамтыған оны нұсқамаған уақытта уақыт туралы айтпайды. Сондықтан уақыт, мекен және қозғалыс деген абсолют туралы ұғымдарды тек қана жүйе ішінде өзгеше айтқанда жүйе анық кезде ғана айтуға болатыны болмаса қалай жүйеде дегенді білмеген уақытта ешқандай мағына жоқ екен. Эйнштейннің «специал реалитив теория» Ньютонның таңдаулы физикасы үшін абсолют уақыт, абсолют мекен және абсолют қозғалыс натур сайенсінің фундаменттік принципі.

Ньютон осылайша натурдағы жағдайларды механиктандырғандығы арқылы Максвэлдің электродинамикасы шегіне жеткен. Неге дегенде электрикалық магниттік алаң Ньютонның механикамен жеткілікті түсіндірілуге мүмкіндік жоқ. Электрикалық магниттік жер деген жоқ тек қана алаң өзгеше айтқанда өріс деген ғана бар. Жоғарыдағыны назар аударып бақылаған Эйнштейн абсолют деген ұғымнан бөлектенуді қалаған және баратын жалғыз жол логика үшін реалитив деген тұжырымдама. Эйнштейн жарықтың жылдамдығын ғана тек универсал және абсолют натурдың константы деген тұжырым жасағаны арқылы міндетті түрде абсолют уақыт және абсолют мекенмен қайшыласудың қажеттігі жоқ болып қалыпты жағдай жасалған екен. Себебі ешқандай инерциал системде жарықтың жылдамдығы қалыпты.

Эйнштейн осындай логикалық және жетістікке жеткені арқылы уақыт деген әлемді айланатын айланымнан есептелудің қажеттігі жоқ керісінше жарықтың жылдамдығымен есептелетін мүмкіндікте дегенді білген. Және де сол мекен мен уақыт деген жаңадан төртінші дименсион ойлап тауып онысын қағаз бетіне түсірген. Осылайша адамзат әлемін суреттеген суретте негізгі өзгерістер шыққан. «Генерал реалитив теориясы» туралы Эйнштейннің моделі сол инерциал системге байланысты қозғалыстар туралы натурдың заңы мен ауырлық массасы мен салмақтың массасы екеуінің мәні бірдей деген теориялар туралы ойдың эксперименттерімен қатар Эйнштейннің геометріне сүйенген генерал реалитив теория туралы ой эксперименті ерекше міндет атқарады. Эйнштейннің бір маңызды сұрағы неге математика тек қана адамның ақыл ой шығармасы бола тұра натурдың оқиғаларына дәлме дәл келгеніне таң қалған таңқалыс.

Ендеше адам таза санасымен білімге жету өзгеше айтқанда ешқашан көрмеген бола тұра ол туралы алдын ала білімге жету сол мүмкіндік туралы Эйнштейн ойлаған. Эйнштейн соңында жауап бергенде нәрсенің нағыз принципін білу үшін физика зерттеу жасайды ал математика тек амал немесе метод деген екен. Эйнштейн лифтте кетіп бара жатқан адам егер лифтсімен еркін құлайтын болса қандай процесс жүріледі деген сұрақты тіпті бала кезінде мектеп оқушысы кезінде ақ қойған екен. Оның айтуынша ауырдың және салмақтың масстары құлаған кезде гравитация алаңында констант тездете бастайды.

Мысалы әлемнің гравитациясының алаңға  құлап жатқан денелер үшін салмақ пен ауырлық масстары эквивалент. Осы гравитация туралы ой эксперименті Эйнштейнді специал реалитив теориясын арықарай жалғастырып кеңейтетін себеп болған. Эйнштейннің  «генерал реалитв теория»-сы Эйнштейн үшін оның специал реалитив теориясына жылдамдық ал реалитив жылдамдық абсолют деген ұнамады. Генерал реалитив теориясы уақыт пен мекенжай екеуін маңызды еткендіктен оның айтуынша гравитация алаңы мекенмен сәйкесуге тиіс. Ол үшін ол Эуклидтің геометриясынан бас тартқан. Эуклидтің геометриясының түзу, жалпақ және мекені туралы аксиомдары реалитив система ішінде күшін жоя бастапты. Неге дегенде гравитацияны күш емес дегендіктен. Неге дегенде гравитация алаңы бір тұрақтан келесі тұраққа қарай қалай орны қисайып тұрған интенситіне байланысты. Қарапайым түсіндірсек қандайбір тұрақ материяны қалай қозғалуын көрсетеді. Керісінше қандайбір материя тұраққа даяшылық жасайтындықтан материя қозғалғанда тұрақты қалай қисаятындығын көрсетеді.

Гравитация мекені мен тұрақтың қисаюы сол жердегі материяның функциясына байланысты. Сонымен бірдей магниттік алаң, энергетикалық алаң сол жердегі қуаты мен шектердің функциясына байланысты екенін біз білеміз. Бұл жерде магниттік тұрақ демей әдейі алаң деп тұрғанының ар жағында себеп бар неге десек физиктер магниттік тұрақ пен магниттік алшақтық туралы ешқашан айтқан жоқ ал магниттік алаңды дәл мағынасымен айтсақ магниттік өріс туралы айтқанды алғашынан ақ моңғолшаға теріс аударған. Эйнштейн өзінің физикалық теориясын түсіндіргенде Ньютонның физикасымен планета тек күнді айналғанда күннің гравитация күшіне байланысты эллипсен жолымен айналады.

Генерал реаалитив теориясымен планеталар өзінің ауырлығына байланысты ең қысқа жолмен күннің массасына байланысты қисайған тұраққа немесе тұрақтың қисық шұңқырына қарай қозғалады. Ньютонның айтуы бойынша универсал салмақтың күші ештеңеге байланыссыз емес ал Эйнштейннің айтуынша тек сол қисық тұрақ ішінде ғана күші бар. Осылайшы абстракт және абсолют ойлаған ел физиканың реалитиі болған. Эйнштейн өз теориясын маман емес адамдарға түсіндіру емес Реалитив теория деген не? деген кітап жазып онысына үйді мысал еткен екен. Екі қабат үйдің бірінші қабаты специал теория оның ішіне физикалық ілімдерді гравитациямен байланыстырған. Специал теорияға екінші қабат немесе генерал теория тоқтайды және бұл теория гравитациялық заң мен өзге натурдың күштерімен релация деген екен. Эйнштейннің специал теориясы соңында бақылау мен өлшеммен расталған. Ньютонның физикасы тек ерекше жағдайларда ғана орындалатынының бір мысалы жарықтың жылдамдығынан өте жай денеге ғана орындалады екен. Специал теория тұрақ пен уақытты біріктірген. Генерал теориямен материядан ақ тұрақ пен уақыт екуеі структураға байланысты. 1919 шы жылы болған күн тұтылу кезінде физиктер күннің айналасындағы тұрақтың күннің массасына байланысты қисайғанын біліп шыдағаны арқылы генерал реалитив теорияны растаған екен. Генерал теориясы арықарай қалай жетілетіндігін физиктер бүгін де зерттеуде. Осылайша интуиц, иманинация күші және тану деген философия салаларының үнемі шығатын сұрақтарына қолданылатын амалдар Эйнштейнді жоғарыдағы теорияларын ойлап табуына көмектескен екен. Ештеңені барып көрмей тұрып тек қана елестетіп алып ойлайтын философия амалдарымен ешқандай лабораторияда сынау немесе аспаппен өлшемей тұрып білімге жету мүмкіндік бар екенін көрсеткен. Эйнштейн алғашынан ақ философ Спинозаның философия принципін қабылдап оған өмірінің соңғы сәтіне дейін сенімділікпен жұмыстаған. Ғалам толығымен өзіндік себепті және де натурдың заңдарының ішкі хармониі мен қарапайым логикасынан тұрады депті.

Оның сайенске сүйенген ғаламды көретін көзқарасы онтология монизміне сәйкеседі. Оның негізгі мазмұны барлық болады деген субъект мен объектнің қосындысы. Алберт Эйнштейн өмірінің соңына дейін квант механикке күманданып күманын жоққа шығаратын нақты теория бүгінге дейін шыққан жоқ. Супер кооперативтің теориясы өзгеше айтқанда физиктердің генерал теориясын кванттың механикасымен қосып бір теорияға жетпекші болған талпынысы бүгін де біткен жоқ. Біріктірмекші болып тырысып жатқанының арғы себебі генерал денелер ғарыштың денелеріне орындалады ал болымсыз кванттарды есептемекші болса орындалмайды. Ендеше Кван теориясы керемет үлкен ғарыш денелерін есептемек болса жетіспейді тек қана болымсыз кішкентай бөлшектеріне немесе партиклдеріне ғана жетеді. 20 шақты жылдар бұрыннан әлемнің 1000дай физиктері көптеген миллион доллар жұмсап екі теорияны қоспақшы болған супер қосылым теорияларында жұмыстауда. Қашан бітетінін ешкім білмейді ал болжам мүмкін және мүмкін емес ті.