Моңғол адамның мәні мен бағасы

Моңғол адамның мәні мен бағасы

2016шы жылы Моңғол адамның бағасы мен мәні деген тақырыппен соңғы біраз жылда ішімнен ойланып толғанып жүргенімді жариялауға жоспарлағанымды бүгін уақыт шығарып жазып отырмын. Кейде бір тақырып ішінен шыға алмай өзгеше айтқанда өте жай жеткілікті ойлаған тақырыбымды жазбасам ұйықтай алмай таңнан оянып кетемін.

Моңғол адамдар қандай адамдар дегенді тарихтан қарағанда керемет бір іс жасаған туынды құрылым жоқ дегенді барлығы біледі. Тек қана оның себебі не дегенді сұрау қажет шығар?

Өткенін Моңғол адам қайталап қарағанда өздерінің терістігі өздері арасынан қырылысып өлтіріскенін екі көршілеріне итермелеп өздері аттары таза қалмақшы болған тарихи кітаптарды оқығанда ақ күлкің келеді. Қылмысты оқиғаларының терістіктерін өздерінен іздеу қажет.

Бүгін де Моңғол адам өздерін былықтырып жүр. Жай ғана бір отбасылықтар немесе туыстар дегенде ақ өзара қақтығыста. Еш мағынасыз мекеннің кеңесшісі деп той томалақ жасайды. Шын мәнінде бір де бір мекен кеңесшісі мекеніне арнап кітап жазып ғылым білім таратып ақыл ойдың жоғарғы деңгейінде жұмыстаған мысал жоқ. Осылайша отбасы да туыс туғандар да туған мекен де бірліксіз.

Айланып келгенде екі көрші Қытай мен Орыс екеуі ғана көмектесіп демеп адамдыққа жеткізген еді. Қытайлар Манжларды кетіріп бірталай жұмыс істеткен екен. Манжлер министрлік, министр, үкімет, әкімшілік деген сияқты Моңғолдарды алғаш рет үкіметтік реттілікке кіргізген екен. Ендеше Орыстар алдымен Жапондықтарды одан кейін Солтүстік Европалықтарды кетіріп үлкен іс жасатқан. Соңында демократия кезінде соның барлығын меншіктендіру желеуімен жойды.

Осыдан келесі шығатын сұрақ Моңғол адам өзі өздері үшін тату тәтті бірігіп ұлы істер жасап бір бірін бағалап жақсы көріп жүрген сондай тарих бір сөзбен айтқанда ешбір адамның жазған кітабы жоқ. Жалпы өткенде Моңғол адам халқына арнап Моңғол адам қайдан келген қандай ерекшелікті арықарай қандай философия ілімін қолданып қалай дамып жоғарылау туралы кітап жазып қалдырған жоқ. Жапония немесе Қытай сияқты көптеген миллион адамды болған елге қарап тұрсақ Күнз немесе Зен буддизм деп адамды жоғарғы білімге үйрететін теориялары бар екенін мысалға алуға болады. Индия дегенде ақ Будда деген үлкен үлгі болатын адамы бар.

Тибеттер өздерінің сарылар дінді болып Далай лама деген адамды болып шыдаған екен.

Моңғол адамға қарап тұрсаң жалпылай өзгенің өмірімен өмір сүріп өзінің барлық балалық шағы мен мектептегі уақытын ұмытып ешкім емес болып қайда болса сонда жан сақтап жүретін сол тарих қызықты болады. Кейбір адамдар балалық шағын жасырады тіпті өтірік айтып орта мектептегі кезін айтқанды жақтырмайды. Бұл өте үлкен сезім мәселесі. Жалпы моңғол адамның сезім мәселесі онша оңай айтылатын мәселе емес. Моңғол адамды төзімді деп айтады. Бұл тіпті өтірік. Өзінің тоқтаған бір сипаты танитын белгісіз халық қана кім болуға да дайын болғандықтан сол барған елінің халқының мәдениетіне тура еріп кіреді.

Моңғолдың хандары атты еркектер күндердің күнінде белгілі емес жағдаймен қалай болғаны белгісіз көптеген мың шақырым жерге барып сонда қалып сол жердің өміріне түсіп беріп ешкім де емес болып өткен тарих көп. Әрине Моңғолдар Иракқа барды дегенде сол кездің жағдайын елестетіп көрсең шамамен бүтін кезең ауысқаннан кейін ғана барды ма екен. Сондықтан көп уақыт өтіп кеткендіктен Моңғол туралы елес онша анық емес болу керек. Ендеше Моңғол деген ат осындай шапшаң қозғалысты бір жерге тоқтамайтын денсаулығы мықты суық жерде өмір сүретіндіктен қатты мінезді осындай адамдарды ғана Моңғол деп атайтын болған іспетті.

Неліктен Моңғол адам осындай отанына байлаулы емес болған екен деген сұрақ жүре келе Ирак еліне Моңғолдар барса шамамен 50дей жыл болған екен ғой дерліктей уақыт жайында тіпті бөлек мөлшерлеме қолдану қажет іспетті. Әрине құдайлық дінді кітап оқып жазатын қалыпты тұрғылықты тыныш жұмсақ елге барғанда солардың өміріне кіріп сіңіп кететіндіктен Моңғол деген әлгі қатты тік мінезі сезім ерекшелігі бара бара жойылатын болған шығар.

Орта ғасырда өмір сүрген Шыңғыс ханнан кейін хандар 13тен 14ші ғасырларға дейін Арабтың және Европаның елдеріне университеттер әлдеқашан орнағанын біліп пайдасын қайдан біліп алып шыдасын. Егер жақсы жағын көріп шыдаған болса сол деңгейдегі ғылым білім орталықтарын отанында орнататын мүмкіндік болған. Жалпылай қандай Моңғол адам ата мекеніне мүлік алып келе алар дейсің. Алып қашуды ғана ойлайды ғой.

Хар Хорин атты көптеген Моңғолдардың орталығы болу мүмкіндікті жерде жастар мен келешек ұрпақ үшінгі бір де бір кітапхана орнамады. Жалпы жастар мен келешек деген уақыттың ұғымы бүгін де пайда бола алмады.

Дәстүр немесе салт дәстүр айту дегені той тойлап балуан күресіп ат шаптырған ғана той томалақ көбінесе болады. Қыстың суық кезінде де балаларды тоздырып ат жылқы малын шаршатып ат шаптырғандарын көргенде орта ғасырға қайта қайтқан Моңғол адам қайтер екен байғұстар дерліктей. Осы әп әдемі еркектер қыста ат шаптырудың орнына бір әдемі кітап оқып ақыл ойын дамытса келешек өмірлеріне қажет қой. Моңғол адамның ақыл ойы дамып ешқандай жағдай бүгін пайда бола алмады. Жақсы ат баптаушы болып сыйлық алуы ғана маңызды болғаны болмаса ақыл ойын дамытып бала шағасын білімді адам етемін деген ең қымбат сыйлық жетіспейтін қалпында.

Құбылай хан отанына өте көп іс жасай алатын мүмкіндігі бар болған болса да жалғыз кітапхана да тұрғыза алмады. Моңғол адам үшін ештеңе жасамады. Моңғол адамды бағалы ете алмады.

Соңғы хан атты Богда Жавзандамба қайтыс болғанда сол кездегі Хүрээ қазіргі Ұланбатыр қаласында көңіл үшінгі бір де бір кітапхана орнатып келешекке инвестиция жасамады. Бұл 20шы ғасырдың басы ғана ғой. Ендеше алдыңғы көршіміз әлдеқашан жоғарғы оқу орындарын орнатып қойған және де артқы көршіміз Нобель сыйлығын алатын деңгейде жоғарғы оқу орынды болып қойған еді.

Бямбаның Ренчинінен бастап Орыс елін жақсы білетін адамдар неліктен Моңғол адамды дамыту үшін әлемнің үлкен үлкен философтардың кітабын аударып шыдамады. Әрине оларда білімі жетіспейтін болатын десек тілегі бар болса болатын еді. Егер алғашқы интеллигенттер үкіметтік сыйлық дәметіп тарих атты өздерінің ойлап тапқан кітаптар жазғанның орнына халқына оқу білім үйретіп бостанды, тең құқық және де бірін бірі жақсы көруге құрметтеп бірлікте болу жайлы көптеген кітаптар жазып бастырған болса бүгін Моңғолдар осылайша той томалақ жасап қараңғы сенімге беріліп білімнің төменгі деңгейіне жетпес еді.

Демократиядан кейін шығып келген президенттер де ағартып білім алудың үлкен қозғалысын жасап Моңғол адамның дамысының мәселесіне назар аударған жоқ керісінше қараңғы халқын ұрандап тартып біліммен ағармайды дінмен ағарады деп ақыл ойдың төменгі деңгейіне апарған. Сол кезеңмен қабаттасып шаманның қараңғы сенімін желпілдетіп құтыртып өздері тауға барып қадақ байлап желге ұшырып ақыл ойдың кемшілігі мен мидың жетіспеушілігіне әкеліп соққан.

Бүгінге дейін ешбір президент білім туралы айтқан жоқ. Әрине оларға жеткілікті мөлшерде диплом саны бар болса да дипломдарының көбі құр дегенді барлығы білетін болған. Халқын тіпті қараңғы сенімдендіріп Далай ламаны неше қайтара шақырып әкеліп барлығы 100 жыл бұрынғы жағдайға барып ешкім сенерліктей емес нәрсеге сеніп қайран үлкен істер жасайтын жастарында табынып жерге тізе бүккен халық болды.

Көптеген кәмелет жасына толған еркектер қараңғы сенімге өзін арнап медитация жасап ештеңе жасамай тыныш отырып табынып белсенсіз өмірге қарай сыпырылы кірген. Адамның ақыл ойы білім арқылы дамиды. Ендеше білімсіз адамдарға ешбір хандық ақыл мен ханшайымдық ақыл пайда болмайды. Ешкімге де дайын ақыл берілмейді керісінше ақылды ақылды сол адам өзі жеке басымен дамытуы міндетті.

Ішінен діндар болуы жеке басының мәселесі ал сыртынан болғанда білім үйреніп азаматтық қоғамын пайда болғызуы қажет. Жалпылай әдейі діндарланып ұрандап шақырып үкіметтік деңгейде адастыру қылмыс.

Моңғол адам осындай арзан ба еді? Тек қана бақсы балгерге сеніп өмірін тапсырып қойып отыратын болғаны ма? Ламаға барып өз өмірі жайлы сұрап қандай жауап ала алады? Барудың қажеті бар ма? Өзін алып жүре алатын сондай баға ардақты мінез пайда бола алмады ма?

Әртүрлі мектептерді бітірді дейді емес пе.Неліктен білімге сенбей жүр? Бір ғана мамандық дипломынан артық шығып шыдай алмады ма? Мамандық диплом да жеткіліксіз ғой. Оның ар жағында білім қажет. Білім деген көп түрлі білімнің қосындысы. Моңғол адам білімді болып шыдамады ма? Сондықтан қараңғы сенімге де ламаға да бақсы балгерге де алданып өмірде аңқаулықпен жүре береміз бе.

Бір уақыттарда көрім қараңғы сенім басылғандай болған қайтадан көп жүздеп залға жиналып немесе теледидардан мәңгілік аспан айта бастады.

Енді кешікпей сайлаудың қара күндері басталады. Қайтер екенбіз. Қайтадан бағамызды түсіреміз бе? Моңғол адамды көп жүздеп бағасын түсіру үшін саясаткер атты білім түгіл білетін ештеңесі жоқ топ тобымен еркектер біріге қулық жасап ұлы істер жасайтын кезін былықтырып өзін дамытудың орнына өзін одан әрі төменге сүйреген күндер басталуға аз қалды.

Моңғол адам бағалы болуы қажет.

Қаңтар 20, 2016