Этно емес “Ұлт” болу қажет емес пе

Этно емес “Ұлт” болу қажет емес пе

Білім министрлігі Моңғолдарды ұлт емес этно еткен екен. Жуықта мен Мәдениет Өнер Университетінің тілегі бойынша “Этноның психологиясы” деген лекция оқитын болдым. Естігенде өз құлағыма өзім сенбедім. Неліктен этно болуға тиіс. Алдыңғы жылдарда мен “Өнердің психологиясы” атты лекция оқыған едім.

Мәдениет Өнер Университетінде өнердің психологиясымен әлемнің үлкен үлкен өнер туындылары классикалық әуеннен тартып сызу өнеріне дейін орасан көп жоғарғы мамандық лекциялары кіретін болатын ал енді кенеттен этноның психологиясы деп ешқайда жоқ ешкімнің де емес психология айтатын болып қалдық.

Білім министрлігі әлемнің мәдениет пен өнерінен бас тартқан екен. Мен тіпті таң қалғанымнан студенттерден сендердің іштеріңде этнолар бар ма кім деген этно бар деп сұрап күлдірдім. Олардың ешкімі деп этно болуды қалаған жоқ барлығы да Моңғолмыз деп жауап берді. Сондықтан мен арықарай “Моңғолдардың психологиясы” деген лекция ғана оқитын боламын.

Бірталай білімсіз адамдар ақырында оғаш шыққан тек этно айтатын сабақтар ойлап тауып оқу білім орындарын білімсіз ете бастаған екен. Бүгін қайда кім деген этно бар екен? Неліктен Моңғолдарды ұлт емес этно ететін шешім шығарды екен? Кім бұл шешімді шығарды екен?

Үкіметтің үш жоғарғы адамдарынан ұлт па этно ма деп сұрап анықтап “Негізгі заң” ендеше ұлтқа арналған ба немесе әлдебір этноға арналған ба дегенді де сұрайтын мәдениет пен өнердің емес үкімет пен мемлекеттің сұрағы болып қалды. Жалпы осының барлығының арғы себебін іздеу жұмысы шықты. Жарайды осымен себеп іздейтін жұмысқа кірісейік.

Қайталап еске түсірейік. 90шы жылдары Сүхбаатар алаңында не болды? Менің еске сақтау қабылетім жақсы. Мен ештеңені де ұмытпаймын. Кім ана алаңда ұлтты жойып этно қылып бөліп жармақ болып айқайлап жүрді. Кім ол жерде аймақ, мекен туған жер айтып тіпті ұлт шыққан тек етпек болып Моңғолдарды бөлмекші болып шығып келіп еді. Олар кімнің бұйрығы мен кеңесін алып немесе қандай өшігу туралы ойлап Сүхбатыр алаңына шығып келді? Ол кезде көптеген адамдар атасының кегін аламын дейтін. Ендеше осы кездегілер қайтеді?

Иә. Демократия жылдарында Моңғолдар ру болып бөлініп кішірейіп социализм кезінде тұрғызып шыдаған ұлт деген үкіметтік ұйымдастыруды жойған. Бүгін жөнді дамып жоғарылап шыдамай шыққан тек айтып ақырында тіпті этно деген ұғымға қарай ауысып кірген екен.

Моңғолдар этнодан артылып ұлт болудан неге бас тартады? 21ші ғасырдың жаңа замандағылар неліктен міндетті түрде этно болып аталарының кегін қазіргі замандағылардын алуға тиіс? Менің атам керемет болған лама министр болған деп мақтанудың өзі бөлініп жарылудың бастамасы емес пе?

90шы жылдары Американдық Жеймс Бэйкер келіп дұп дұрыс тұрған мемлекетті демократия айтып таратып бөліп екі көршілерге қарсы қару етпекші болып оғаш нәрселер көп айтқан еді. Сол адамның әңгімесін енді қайталап еске түсіргенде үкіметті болып шыдаған үкіметтің үкіметтік ұйымдастырылған елді бөлшектеп ыдыратып этно, сүйек, ет, ру болу жолын ашып тек қана тарих айтып өткеніне байланып қалған келешектен адасқан ел еткен. Ендеше екі көршілер Арғы Моңғолды мемлекет болдыру үшін қаншама көмектесіп демеп еді.

Моңғолдар бірігіп бір мақсатты бір тілекті ұлт болып шыдаса іштей бірлікті және де шетелге беделді болып шыдар еді. Екі көршілер де көрім ғой деп қуанады. Қазіргі жағдаймен ішінен ру аймақ мекендік ұйымдастыру жоқ ұлттық ұйымдастыру жоқ жағдайда расымен де алға шығатын мүмкіндік жоқ.

Егер де Моңғолдар ұлт болып шыдаса бірлікті аға бауырмал бір бірі үшін жүріп ру болып бөлініп жарылмай аймақ болып бөлініп күреспей мекен туған жер айтып өзара өшікпей жап жақсы болу мүмкіндікті болған еді. Әттең ондай жоғарғы деңгейде бола алмады. Керісінше жойғанын растап сабақ лекция болғыза бастады.

Моңғолдың Ұлттық Универстиеті деген атақты білім ұйымы өздерін шетелдерге Моңғолдың Ұлттық Университеті деп таныстырады. Ендеше онысын Ағылшын тіліне аударғанда National University of Mongolia дейді. National деген Моңғол аудармамен ұлт деген сөз ғой. Ендеше Моңғолдың Ұлттық Университеті емес керісінше Моңғол Ұлтының Университеті емес пе. Ұлттық деп кімді айтады? Қандай ұлт? Ұлттың десе анық бір халықты айтпаушы ма еді?

21ші ғасырда адасып саясаткер атты адамдарды бөстіріп мақтап саясат атпен жамандықты жасап мәдениет жойылып тұрпайы феодал болып адамгершіліктен қашып салт дәстүр айтып расымен төменгі деңгейде жүрміз ғой. Салдырған үйі мен әкелген машинасына ғана мәз болып жүр дейміз бе. Моңғолдарға жөнді ақыл қонған жоқ. С.Зоригтің айтқан Моңғол адамның ақылгөйлігіне сенемін дегені келеке екен. Айтпақшы Зориг қорының ішінде шаштараз жұмыстап жатыр екен. Көрген шығарсыңдар.

Демократия деген сөзбен көп жылдар ойнап тарихты шикілендіріп дін деген қараңғы сенімге тіреліп Ұлы құрылтай атты кішкентай жиналыс ойынын жалғастырып ақырында тіпті әнші бақсы жазушы балуан деген сияқты істейтін жұмыссыз мамансыз адамдардың Ұлы құрылтайы кешікпей болатын сияқты.

Ұлттық үкіметті халықтық ұйымдастырулы қоғам сияқты қоғам болып мәдениет артығырақ дамыған ел болу үшін жасайтын жұмыстар әлі көп.

Моңғолдар ұлт болып шыдамай этно болып жүргенінің арғы себебі ақыл ойдың жоғарғы деңгейінің ағартушысы теорияшыл адамдар тумағанының кемшілігі ғой. Моңғолдар теорияшыл ағартушылармен жетіспей көптеген ғасырлар өткізді.

Әке шешелер салт дәстүр жалғасқан дәстүр деген сөздерді пайдаланып дамыс пен жоғарылуды жауып бөгет болып жас кезеңнің даму жоғарылауын тоқтатады. Жаңа заманға қарсы салт дәстүр деген тұрпайы артта қалған мінез құлық бүгін көбейген екен. Арғы Моңғолда жаңа заман жетіспей жоқталуда.

Моңғолдар ұлт болып шыдамай этно қалпында қалған аянышты халінің негізгі иелері баяғы әлгі инь ілімі, ырым, салт дәстүр айтатын адамдардан бастап өздерінің шығарған әдеби кітаптарын тарих деп айтатын адамдар ғой. Жалпылай оқып отырғанда ана Ренчин деген адам ғана социализм кезінде инь әдісі туралы айтып үгіттеу жүріле жүріле 90шы жылдары орындалған сияқты.

Тек қана 1940шы жылдардан кейін ғылым біліммен танысып алғаш рет сауатты бола бастаған Сыртқы Моңғолдың мәселелері көп болған. Ол рас. Ренчин бірден алдымен крилл әріп үйреніп қойған Орыстан келгендіктен жаңадан крилл әріп үйреніп жүрген Сыртқы Моңғолды мазақтап бірталай анекдот шығарған деп айтады.

Демократия жылдарында білімді болу мүмкіндігі болса пайдаланып шыдамады жекеменшік мектептердің бизнесі басталып үкімет шыдамсыз екенін көрсетті. Себебі шыдамды және күшті болған болса барлық мектептер үкіметтік болуға тиіс еді. Ол арқылы халық өздері үшін ғана емес ұлты үшін оқып үйренетін еді.

Нағыз өмірде Моңғолдар қалай оқып үйренеді? Қоғамның өміріне қажетті білімді қалай иемдену қажет? Ол үшін “Моңғолдың келісім шарты” қажет. Азаматтық куәлікте ру емес ұлты деп жазатын уақыт әлдеқашан болған екен. Бір Моңғол. Бір ұлт.

Наурыз 14, 2016